Tế bào gan là gì? Các nghiên cứu khoa học về Tế bào gan

Định nghĩa và vai trò của tế bào gan

Tế bào gan (hepatocyte) là loại tế bào chủ đạo trong nhu mô gan, chiếm khoảng 70–85% tổng số tế bào gan ở người trưởng thành. Chúng là đơn vị cấu trúc – chức năng chính đảm nhiệm gần như toàn bộ hoạt động sinh hóa của gan, từ chuyển hóa, giải độc, tổng hợp protein cho đến dự trữ năng lượng và điều hòa miễn dịch. Nhờ khả năng này, tế bào gan đóng vai trò không thể thay thế trong việc duy trì cân bằng nội môi của cơ thể.

Mỗi tế bào gan hoạt động như một “nhà máy sinh học” năng suất cao. Chúng liên tục xử lý hàng trăm phản ứng sinh hóa phức tạp để duy trì chức năng sống. Các chức năng của tế bào gan không hoạt động đơn lẻ mà phối hợp chặt chẽ với hệ tiêu hóa, tuần hoàn, nội tiết và miễn dịch. Sự suy giảm số lượng hoặc chức năng tế bào gan sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe toàn cơ thể.

Các chức năng chính của tế bào gan gồm:

• Trao đổi chất carbohydrate, lipid và protein
• Giải độc chất nội sinh và ngoại sinh
• Tổng hợp protein huyết tương như albumin và yếu tố đông máu
• Sản xuất và bài tiết mật
• Điều hòa miễn dịch và chống oxy hóa

Cấu trúc hình thái và đặc điểm siêu hiển vi

Tế bào gan có hình đa diện không đều, thường là 5–7 cạnh, đường kính khoảng 20–30 µm, là một trong những tế bào lớn nhất trong các cơ quan nội tạng. Nhân tế bào thường nằm ở trung tâm và có thể là đơn nhân hoặc lưỡng nhân, trong đó khoảng 25–40% tế bào gan người trưởng thành có hai nhân. Trong mỗi nhân, số lượng nhân con (nucleoli) phong phú, phản ánh mức độ tổng hợp protein cao.

Bào tương của tế bào gan rất giàu các bào quan:

• Lưới nội chất hạt: sản xuất protein huyết tương
• Lưới nội chất trơn: tổng hợp lipid, chuyển hóa steroid, giải độc
• Ty thể: cung cấp ATP cho các phản ứng chuyển hóa
• Bộ máy Golgi: xử lý và đóng gói sản phẩm tiết

Các tế bào gan sắp xếp thành các bản (hepatic plates) chạy song song, giữa chúng là các xoang gan (sinusoids) chứa máu hỗn hợp từ tĩnh mạch cửa và động mạch gan.

Tế bào gan có hai cực chức năng:

Cực tế bào	Vị trí	Chức năng
Cực xoang	Tiếp xúc với xoang gan	Trao đổi chất với máu, tiếp nhận dưỡng chất
Cực mật	Liên kết với mao quản mật	Bài tiết mật vào hệ thống ống mật

Chức năng trao đổi chất

Tế bào gan tham gia tích cực vào chuyển hóa glucose, lipid và acid amin – ba nhóm chất nền năng lượng quan trọng. Ở trạng thái sau ăn, glucose được chuyển thành glycogen để dự trữ thông qua quá trình glycogenesis. Khi đói, tế bào gan thực hiện quá trình gluconeogenesis – tổng hợp glucose mới từ acid amin, lactate và glycerol – nhằm duy trì nồng độ đường huyết ổn định.

Phương trình tóm tắt quá trình tân tạo đường như sau: $2\text{ pyruvate} + 4\text{ ATP} + 2\text{ GTP} + 2\text{ NADH} \rightarrow \text{glucose} + 4\text{ ADP} + 2\text{ GDP} + 6\text{ P_i}$

Trong chuyển hóa lipid, tế bào gan tổng hợp acid béo từ acetyl-CoA, sản xuất cholesterol nội sinh và tạo lipoprotein vận chuyển mỡ. Quá trình beta-oxy hóa acid béo cũng diễn ra tại ty thể của tế bào gan. Ngoài ra, gan tham gia khử amin acid amin và chuyển hóa ammonia thành urê để bài tiết qua thận.

Chức năng tổng hợp và bài tiết

Một trong những chức năng đặc trưng nhất của tế bào gan là tổng hợp protein huyết tương. Các protein như albumin (duy trì áp suất keo huyết tương), fibrinogen (tham gia đông máu) và transferrin (vận chuyển sắt) đều được sản xuất chủ yếu tại gan. Rối loạn chức năng tổng hợp này là chỉ dấu sớm của suy gan.

Tế bào gan còn chịu trách nhiệm sản xuất mật – một dịch tiêu hóa chứa muối mật, cholesterol, phospholipid và bilirubin. Mật được bài tiết qua mao quản mật, dẫn đến ống gan và ống mật chủ, sau đó đổ vào tá tràng. Mật có vai trò nhũ hóa lipid, hỗ trợ hấp thu vitamin tan trong dầu (A, D, E, K) và bài tiết các chất không tan trong nước.

Tổng quan các thành phần chính trong mật:

Thành phần	Tỷ lệ tương đối	Chức năng
Muối mật	~50%	Nhũ hóa lipid, hỗ trợ tiêu hóa
Cholesterol	~5%	Thành phần cấu trúc, bài tiết dư thừa
Bilirubin	~2%	Chất chuyển hóa từ hemoglobin, bài tiết qua phân

Chức năng giải độc và xử lý thuốc

Một trong những chức năng quan trọng nhất của tế bào gan là giải độc – xử lý và loại bỏ các chất có hại cho cơ thể bao gồm dược chất, rượu, chất chuyển hóa trung gian độc tính và các hợp chất ngoại sinh (xenobiotics). Quá trình giải độc chủ yếu diễn ra tại lưới nội chất trơn, với sự tham gia của các enzyme cytochrome P450 (CYP), đặc biệt là các isoenzyme như CYP3A4, CYP2D6, CYP2C9.

Quá trình giải độc bao gồm hai pha:

1. Pha I – Biến đổi chức năng: Thực hiện các phản ứng oxy hóa, khử hoặc thủy phân để tăng hoạt tính hoặc tạo nhóm chức mới cho phân tử. Enzyme chính: CYP450.
2. Pha II – Liên hợp: Kết hợp phân tử đã hoạt hóa với các nhóm phân cực như glucuronid, sulfat, hoặc glutathione nhằm tăng khả năng hòa tan trong nước và dễ bài tiết qua mật hoặc nước tiểu.

Một số thuốc phổ biến như paracetamol, diazepam hay statin đều được chuyển hóa qua gan. Trong một số trường hợp, nếu quá trình này bị ức chế (do di truyền, bệnh gan hoặc tương tác thuốc), thuốc có thể tích tụ và gây độc tính nghiêm trọng cho gan hoặc các cơ quan khác.

Vai trò miễn dịch và chống oxy hóa

Tế bào gan không trực tiếp tham gia thực bào nhưng lại đóng vai trò quan trọng trong điều hòa miễn dịch nội tạng. Gan là nơi cư trú của các đại thực bào đặc hiệu gọi là tế bào Kupffer – chúng nằm cố định trong các xoang gan và có khả năng loại bỏ vi khuẩn, độc tố, và tế bào lạ từ máu tĩnh mạch cửa. Tế bào gan phối hợp chặt chẽ với Kupffer trong việc tiết các cytokine, protein viêm như CRP và các yếu tố bổ thể.

Ngoài ra, tế bào gan là trung tâm sản xuất glutathione (GSH) – một chất chống oxy hóa nội sinh rất mạnh, có tác dụng trung hòa các gốc tự do và peroxid hóa lipid, bảo vệ tế bào khỏi tổn thương do stress oxy hóa. Việc tổng hợp GSH phụ thuộc vào nồng độ cysteine, ATP và enzym GCL (glutamate-cysteine ligase).

Bảng tóm tắt vai trò miễn dịch và chống oxy hóa:

Hoạt động	Thành phần liên quan	Vai trò
Miễn dịch bẩm sinh	Tế bào Kupffer, cytokine	Loại bỏ mầm bệnh, kích hoạt phản ứng viêm
Điều hòa miễn dịch	Tế bào gan, protein viêm	Giới hạn phản ứng quá mức, duy trì dung nạp
Chống oxy hóa	Glutathione (GSH)	Bảo vệ tế bào khỏi tổn thương do gốc tự do

Khả năng tái tạo và cơ chế tự phục hồi

Gan là cơ quan có khả năng tái sinh mạnh mẽ nhất trong cơ thể người. Sau khi cắt bỏ một phần gan (ví dụ trong phẫu thuật), tế bào gan có thể nhân đôi và khôi phục lại gần như toàn bộ khối lượng bị mất trong vòng vài tuần. Quá trình tái tạo này không phụ thuộc vào tế bào gốc mà dựa trên sự phân chia của chính các tế bào gan trưởng thành.

Các yếu tố điều hòa chính trong quá trình tái sinh bao gồm:

• HGF (Hepatocyte Growth Factor): Kích thích phân chia tế bào gan
• EGF (Epidermal Growth Factor): Thúc đẩy tái cấu trúc mô
• IL-6, TNF-α: Khởi động pha đầu của quá trình tái tạo
• Wnt/β-catenin: Điều hòa phiên mã gen tăng sinh

Tuy nhiên, nếu bị kích thích mãn tính bởi viêm, độc tố hoặc virus, quá trình tái tạo có thể dẫn đến tăng sinh bất thường, xơ hóa và hình thành khối u (ung thư biểu mô tế bào gan – HCC). Do đó, kiểm soát môi trường vi mô và đáp ứng viêm là điều kiện then chốt để duy trì tái tạo lành tính.

Bệnh lý liên quan đến tế bào gan

Tế bào gan là đích chính trong hầu hết các bệnh lý gan mạn tính và cấp tính. Một số tình trạng phổ biến bao gồm:

• Viêm gan virus: HBV, HCV gây viêm, phá hủy tế bào gan
• Gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD): Tích tụ lipid nội bào gây rối loạn chức năng
• Xơ gan: Tái cấu trúc mô gan do viêm mạn tính, làm giảm số lượng và chức năng tế bào gan
• Ung thư gan nguyên phát (HCC): Thường khởi phát từ tế bào gan bị đột biến

Chẩn đoán bệnh lý gan thường dựa vào xét nghiệm chức năng gan (ALT, AST, ALP, bilirubin), hình ảnh học (siêu âm, MRI) và sinh thiết gan. Điều trị nhắm đến việc bảo tồn số lượng tế bào gan, ngăn chặn tổn thương tiến triển và hỗ trợ phục hồi chức năng còn lại.

Ứng dụng trong nghiên cứu và y học tái tạo

Tế bào gan là đối tượng nghiên cứu trọng tâm trong sinh học phân tử, độc chất học và dược lý học. Hệ thống mô phỏng gan trên chip (liver-on-a-chip), nuôi cấy 3D và mô hình gan từ tế bào iPSC (induced pluripotent stem cells) được phát triển để mô phỏng hoạt động chức năng của gan, dùng trong sàng lọc thuốc và nghiên cứu bệnh lý.

Trong y học tái tạo, các phương pháp ghép tế bào gan, in 3D mô gan và gan sinh học nhân tạo (bioartificial liver) đang được thử nghiệm lâm sàng nhằm thay thế hoặc hỗ trợ điều trị cho bệnh nhân suy gan cấp tính chưa có điều kiện ghép gan.

Một số thách thức cần giải quyết:

• Khó khăn trong việc duy trì chức năng tế bào gan sau nuôi cấy
• Phản ứng miễn dịch với mô ghép
• Chi phí sản xuất và lưu trữ tế bào cao

Tài liệu tham khảo

• Trefts, E., Gannon, M., Wasserman, D. H. (2017). The liver. Current Biology, 27(21), R1147–R1151.
• Michalopoulos, G. K. (2007). Liver regeneration. Journal of Cellular Physiology, 213(2), 286–300.
• Yamazaki, Y., et al. (2018). Three-dimensional human iPSC-derived hepatocyte-like cells. Nature Communications, 9(1), 1–15.
• National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. niddk.nih.gov
• FDA. Drug development and liver toxicity. fda.gov
• NCBI Bookshelf. Liver Physiology. ncbi.nlm.nih.gov